چگونه پایان‌نامه بنویسیم؟

قبل از هر چیز، لطفاً‌ درست بنویسید! اولین حس خواننده‌ی پایان‌نامه‌ی شما، به لباسی برمی‌گردد که با رعایت کردن/نکردن نکات نگارشی به تن آن کرده‌اید. این برداشت اول را خراب نکنید! برخی نکات درست‌نویسی را اینجا آورده‌ام.

فرض می‌کنیم پروپوزال خود را نوشته‌اید و کارتان تمام شده و الان می‌خواهید مشغول نوشتن پایان‌نامه شوید (اگر هنوز در مرحله‌ی تدوین پروپوزال هستید، این مطلب بیشتر برایتان مفید است).

این مطالب هم می‌توانند مفید باشند:

• شیوه‌نامه نگارش پایان‌نامه دانشگاه اصفهان
• قالب پیشنهادیه دانشگاه اصفهان
• قالب پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه اصفهان
• قالب رساله دکتری دانشگاه اصفهان

قبل از همه چیز به این موضوع توجه کنید که پایان‌نامه با گزارش پروژه که برای درس‌های مختلف به استاد می‌دهید متفاوت است! در گزارش پروژه، مخاطب شما استاد است که هدف و حدود پروژه را می‌داند و شما تنها باید روش کار خود را برای او توضیح دهید. اما مخاطب پایان‌نامه، ممکن است از موضوع کار شما هیچ نداند؛ پس باید به روشنی و با ذکر جزییات، خود موضوع، پیشینه‌ی آن، هدف از انجام تحقیق، روش کار، یافته‌ها و تحلیل نتایج را برای او توضیح دهید. همواره خودتان را جای مخاطب بگذارید و این سوال را از خودتان بپرسید که: «آیا به‌عنوان یک خواننده بی‌اطلاع، به خوبی در جریان جزییات قرار گرفته‌ام؟»

اول از همه قالب استاندارد دانشگاه یا مؤسسه‌ای که در آن تحصیل می‌کنید را پیدا کنید و اندازه‌ی فونت‌ها و حاشیه‌ی صفحات و … را طبق آن تنظیم کنید. تعداد صفحات پایان‌نامه استاندارد خاصی ندارد و در مقاطع تحصیلی مختلف هم متفاوت است. حجم پایان‌نامه باید با یک گزارش درسی متفاوت باشد و مثل یک کتاب هم قطور نباشد! به‌علاوه نسبت مناسبی بین مطالب مرتبط با کار خودتان و مطالب مربوط به پیشینه و کلیات تحقیق باید برقرار باشد. حداقل تعداد صفحات مفید پایان‌نامه (غیر از فهرست و مراجع و پیوست‌ها) برای مقاطع کارشناسی و ارشد و دکترا به ترتیب 60 و 90 و 130 صفحه پیشنهاد می‌شود.

در زیر به برخی از قسمت‌های مهم پایان‌نامه می‌پردازیم.

در بخش چکیده که کمتر ازیک صفحه است باید خیلی خلاصه در مورد اهداف و محتویات پایان‌نامه صحبت کنید؛ به طوری‌که کسی که این نیم‌صفحه را می‌خواند متوجه شود در پایان‌نامه‌ی شما چه آمده است و آیا خواندنش برای او مفید است یا نه؟ در بعضی مقالات تحصیلی، تعداد کلمات چکیده مهم است و باید به آن دقت شود. چکیده باید مستقل از متن اصلی قابل فهم باشد و نباید هیچ زیرنویس و ارجاع و Bulette و پاراگراف‌بندی و مخفف (مگر اینکه کل عبارت در پرانتز مقابل آن درج شود) داشته باشد. در پایان چکیده، باید واژگان کلیدی تحقیق خود (حداقل 5 واژه) را بنویسید تا نوشته شما به راحتی قابل جستجو توسط علاقمندان باشد.

پایان‌نامه باید دارای فصل‌های مقدمه، مرور پژوهش‌های مرتبط، روش انجام پروژه، تحلیل نتایج و جمع‌بندی باشد.
در فصل مقدمه (حدود 10% کل صفحات پایان‌نامه) باید قسمت‌های زیر به‌صورت مجزا و البته خلاصه آمده باشد:
• بیان مسأله‌ی پژوهش: موضوع پروژه (سؤال تحقیق) چیست؟
• انگیزه‌های پژوهش: چرا کار کردن روی این موضوع جذاب و مهم است؟
• هدف، ارزش و اهمیت پژوهش
• کاربرد نتایج پژوهش
• روش انجام و نوآوری‌های پژوهش: به‌صورت خلاصه روش مورد استفاده و نوآوری‌های احتمالی نسبت به روش‌های موجود آورده شود.
• ساختار پایان‌نامه: معرفی بقیه‌ی فصول و توضیح مختصر در مورد آن‌ها

در فصل پژوهش‌های مرتبط یا مبانی نظری و پیشینه‌ی تحقیق (حدود 20% کل صفحات پایان‌نامه)، باید کارهای قبلی یا مرتبط که روی موضوع مزبور انجام شده مرور شود. معرفی ادبیات موضوع و مبانی نظری آن، دستگاه‌ها یا الگوریتم‌ها و بررسی مزایا و معایب آن‌ها اساس این فصل است. برای هر پژوهش پیشین که ذکر می‌کنید، اهداف و دستاوردها را به روشنی بیان کنید. این فصل باید طوری نوشته شود که خواننده در پایان این بخش به‌خوبی متوجه گپ موجود در تحقیقات فعلی و تفاوت روش شما برای حل مسأله با روش‌های قبلی شده و قانع شود که پیشنهاد روشی جدید ضرورت دارد. توجه کنید بخش‌های این فصل نباید شامل پژوهش‌ها و مقالاتی باشند که مرور کرده‌اید؛ بلکه باید شامل بحث‌های اصلی تحقیق‌تان باشند که برای هرکدام چند پژوهش پیشین را به‌عنوان شاهد ذکر می‌کنید. بعضی اوقات، پیشینه‌ی تحقیق در دو فصل مبانی نظری و مرور کارهای مرتبط آورده می‌شود.

در بخش سوم باید روش تحقیق و شیوه انجام پروژه (سخت‌افزار، نرم‌افزار، الگوریتم و …) با جزییات مناسب و کافی بیان شود. این بخش مهم‌ترین قسمت پایان‌نامه‌ی شماست و باید حجم (حدود 30% کل صفحات پایان‌نامه) و گویایی کافی داشته باشد. آوردن یک بلوک‌دیاگرام کلی یا اینفوگراف (تصویری که در آن اطلاعات، آمار و یا هرگونه دانشی، در قالب تصویر و با استفاده از نمودارهای گرافیکی، چارت و سایر آیکون‌ها و تصاویر جذاب به هدف ساده‌سازی فهم اطلاعات پیچیده ارائه می‌شود) از بخش‌های مختلف روشی که پیشنهاد کرده‌اید بسیار کمک‌کننده است.

در بخش چهارم (حدود 20% کل صفحات پایان‌نامه) باید نمایش و تحلیل نتایج و مقایسه با روش‌های قبلی حاصل از روش پیشنهادی بخش قبل آورده شود. اگر موضوع پایان‌نامه ساخت یک دستگاه سخت‌افزاری یا توسعه‌ی یک نرم‌افزار باشد، خروجی‌های نرم‌افزار و شکل‌های عملیاتی را در این فصل بیاورید.

بخش آخر پایان‌نامه (حدود 20% کل صفحات پایان‌نامه) جمع‌بندی و پیشنهادهایی برای آینده است که در آن باید خلاصه‌ای از آنچه در پایان‌نامه آمده است را بیان و راهکارهایی برای کسانی که می‌خواهند پژوهش شما را ادامه دهند پیشنهاد کنید. یکی از قسمت‌های مهم این بخش (به ویژه در پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی) بحث (Discussion) است؛ در بخش چهارم بیان می‌کنیم «چه شد؟» و در بخش پنجم بررسی می‌کنیم «چرا اینطور شد؟». با اشاره به زیرساخت‌های علمی بحث، نتایج خود را توصیف و تحلیل کنید و بررسی کنید دستاوردهای شما با کدام پژوهش‌های پیشین هم‌راستا بوده و نتایج کدام را تأیید نکرده است و در هر مورد، دلیل و تحلیل خود را اضافه کنید.

در بخش مراجع، باید مقالات و کتاب‌هایی که در تهیه‌ی پایان‌نامه از آنها استفاده کرده‌اید را با فرمت IEEE ذکر کنید و حتماً در متن به آن‌ها ارجاع دهید. به‌ویژه اگر از وب‌سایتی به‌عنوان مرجع استفاده می‌کنید، باید آدرس کامل صفحه‌ای که از آن استفاده کردید (و نه فقط نام وب‌سایت) و همینطور تاریخ دسترسی به آن را با عبارت Available on … ذکر کنید. بهتر است از نرم‌افزارهای استاندارد مدیریت مراجع مانند endnote استفاده کنید. از منابع معتبر استفاده کنید (مجلات عمومی و وب‌سایت‌هایی مانند ویکی‌پدیا نمی‌توانند منابع مناسبی باشند).

تلاش کنید متن پایان‌نامه قوی و سلیس و خالی از اشکالات نگارشی و سجاوندی و نیز جمله‌بندی‌های ناقص یا خیلی طولانی باشد. در نگارش تمام مستندات علمی (از جمله پایان‌نامه) به لحن علمی پایبند باشید و از به کار بردن فعل‌های غیررسمی یا ژورنالیستی خودداری کنید.

به این نکات توجه کنید:

• عنوان باید دقیقاً همان چیزی باشد که در پروپوزال شما تصویب شده است (مگر اینکه موافقت صریح استاد راهنما و گروه و دانشکده را اخذ کرده باشید).
• اولین صفحه فصل اول باید شماره 1 داشته باشد. صفحات عنوان و چکیده و سپاسگزاری شماره نمی‌خورند و صفحات فهرست با حروف شماره‌گذاری می‌شوند.
• تمام فرمول‌ها و شکل‌ها و جدول‌های پایان‌نامه باید دارای عنوان فارسی (به جز فرمول‌ها) و شماره‌گذاری و ارجاع در متن باشند و باید با شماره‌شان به آن‌ها ارجاع دهید؛ نه با عباراتی مانند فرمول قبل و شکل زیر و جدول بالا! عنوان شکل‌ها زیر آن و عنوان جداول بالای آن ذکر می‌شود.
• کیفیت شکل‌ها باید مناسب و اندازه‌ی آن‌ها معقول باشد.
• هر فصل باید مقدمه داشته باشد (همانطور که در فصل‌های قبل گفته شد …. اکنون در این فصل ….) و به جمع‌بندی ختم شود (در این فصل اشاره شد که ….. در فصل آینده به …. خواهیم پرداخت) تا پیوند منطقی و مناسبی بین فصل‌ها برقرار شود.
• مراقب باشید عین متنی را از کتاب یا مقاله یا هر مرجع دیگری کپی نکنید! این کار تقلب علمی (plagiarism) است و شما را در معرض مجازات‌های حادّی قرار می‌دهد. اگر خواستید متنی را از منبعی استفاده کنید، حتماً باید جملات آن را به قلم خود بازنویسی کنید. در مورد سرقت علمی اینجا بیشتر بخوانید.
• مطلقاً از عین خروجی‌های نرم‌افزارهای مترجم مثل Google Translator استفاده نکنید. این کار علاوه بر اینکه به نوعی تقلب علمی است، متن شما را زشت و غیریکنواخت و ناخوانا می‌کند. می‌توانید خروجی مترجم را ببینید و بعد از فهم آن، به قلم خودتان بازنویسی کنید.
• به کار بردن فعل‌های اول/دوم شخص در متن‌های علمی پسندیده نیست و باید فعل‌های مجهول به جای آن استفاده شود. مثلاً به جای «در اين پروژه از زواياي متفاوت هوش شبكه را در نظر گرفته‌ايم. ما پروتكل‌ها، روش‌ها و ابزار خدمات‌رساني در شبكه‌هاي تلفني، موبایل (شبكه متحرك) و اينترنت را بررسي كرده‌ايم.» بنویسید «در اين پروژه از زواياي متفاوت هوش شبكه در نظر گرفته شده است. پروتكل‌ها، روش‌ها و ابزار خدمات‌رساني در شبكه‌هاي تلفني، موبایل (شبكه متحرك) و اينترنت بررسی شده است».
• از به کار بردن عبارات غیرعلمی (مانند پژوهش بسیار کامل، متأسفانه، خوشبختانه)، عبارات روزمره (مانند به سراغ این روش رفتیم) و عباراتی که اثبات آن‌ها سخت یا غیرممکن است (مانند بهینه‌ترین روش ممکن) خودداری کنید.
• توجه داشته باشید هر عبارتی که می‌نویسید باید پشتوانه علمی داشته باشد؛ وگرنه مورد اعتراض داور قرار خواهید گرفت!
• به‌جای کلمات انگلیسی، از معادل‌های فارسی استفاده کنید و در صورت لزوم معادل انگلیسی آن را به‌صورت زیرنویس بیاورید (حتی اسم اشخاص را به‌صورت فارسی‌شده بنویسید). استفاده از مخفف‌های انگلیسی شناخته‌شده در متن مانعی ندارد؛ اما بهتر است معادل کامل آن در زیرنویس آورده شود.
• کدها و پرسش‌نامه‌های مفصل و … معمولاً باید به میزان لازم در متن پایان‌نامه و به‌صورت مشروح در پیوست‌ها آورده شوند.
• معمولاً استاد راهنما تغییراتی که باید در متن بدهید را در مد Track Changes از منوی Review نرم‌افزار Word انجام می‌دهد تا بتوانید آن چیزی که قبلاً بوده را با چیزی که نظر استاد است مقایسه کنید. با کلیک راست روی هر تغییر (یا استفاده از گزینه‌های منوی Review) هرکدام را بسته به شرایط Accept یا Reject کنید. اگر Reject کردید، دلیل‌تان را برای استاد بنویسید. اگر مطلب جدیدی اضافه می‌کنید، آن را هایلایت کنید تا استاد راهنما آن‌ها را با دقت بیشتری بخواند.
• اگر کامنت‌هایی که استاد راهنما در نرم‌افزار Word روی متن‌تان گذاشته را اعمال کرده‌اید، آن را Resolve کنید و اگر نیازی به توضیح است آن را Reply کنید.

حرف آخر! این پایان‌نامه‌ی شماست! آنچه در این سند علمی می‌آید، تا ابد به نام شما نوشته خواهد شد. بنابراین از استاد راهنما و مشاور و داوران انتظار نداشته باشید که غلط‌های شما را بگیرند و برایتان متن بنویسند و شکل بکشند و …! اینها همه وظیفه‌ی شماست برای آنچه قرار است ویترین علمی شما در یک مقطع تحصیلی باشد…